Nevenka Rikalo
Nevenka Rikalo, 61 vjeçE, jeton në UgljaRE. Familja e saj është një vajzë, dy djem dhe tre nipër e mbesa.
Fjalët që përshkruajnë më së miri karakterin e saj janë mbi të gjitha “tolerancë”, pastaj “aktive” dhe “komunikative” sepse e konsideron veten një person i cili është gjithmonë i gatshëm të ndihmojë të tjerët dhe të luftojë për parimet në të cilat ajo beson.
Ajo jetoi në një familje komplekse, ku nëna e saj gjithmonë u shqetësua dhe kujdesej për tre vajza. Ata janë mësuar dhe edukuar se nuk ka punë mashkullore dhe femrore dhe se fjala e të moshuarve duhet të respektohet.
Familja e saj jetonte në Fushë Kosovë, në koloninë e hekurt, ata kishin një fëmijëri të lumtur në të cilën të gjitha ditët do të pikturoheshin nga kujdesi i nënës, dashuria, vëmendja dhe qeshja, dhe një shoqëri e bukur me motrat e saj më të vogla. Fëmijëria e saj ishte kaq e bukur, pa gajle dhe e mbushur me gjëra që e bënin jashtëzakonisht të lumtur. Ato pëlqenin të luanin me fëmijët e tjerë nga lagja. Ajo ishte një fëmijë i lazdruar, por nëna e saj kurrë nuk e qortoi, edhe kur ajo u mahnit nga loja në vend që të lexonte lekturën, ajo vrapoi me miqtë e saj për të luajtur me top. Tani, pas kaq shumë vitesh, ajo sheh se fëmijëria dhe rinia e saj ishin të mbushura me disa takime të tjera interesante (ajo ishte anëtare e folklorit, ajo mori pjesë në aksionet e punës) dhe në atë kohë u nderua të bëhej anëtare e Rinisë Socialiste dhe më vonë anëtare i Lidhjes së Komunistëve.
Ajo kishte, dhe ende ka disa miq që e duan nënën e saj të mrekullueshme e dashur të cilët luftuan për të mbushur saj çdo dëshirë, dhe motrat që janë për herë të parë dhe ka gëzuar atë forcë shtesë për të ngulmuar dhe nuk heqin dorë, edhe kur ajo mendonte se ditët e këqija ata nuk kalojnë. Dy ditë e sulmeve ndaj popullatës civile serbe përbëheshin nga dëbimi masiv të serbëve. Data 17.03.2004. mbetet prapa saj dhe familjes së saj. Ajo ditë, thotë ajo, nuk harrohet. Për tri ditë (nga 17-19. Mars) u dëbua një numër i madh të serbëve dhe popullatës tjetër joshqiptare, janë përdhosur monumentet kulturore dhe historike serbe. Atë natë, 17 mars, në rrezik të jetës së saj, edhe pse e goditur, e mavijosur nga rrahja, ajo shkoi në makinën e policisë dhe nga shtëpitë e djegura serbe tërhoqi nënat me fëmijë, të plagosurit, të sëmurët dhe të pafuqishëm. Kaluan disa ditë të mosbesimit, frikës, merakut, mundimit … Pas katër ditësh, pas gjithë këtyre ngjarjeve, ra telefoni dhe ajo kap atë. Ajo dëgjoi zërin e një gruaje shqipëtare e cila e pyeti: “Nena si je, a mund të vij dhe të shoh?”. Ajo u përgjigj se ajo ishte e lirë për të ardhur, por se ajo do duhej t’a marrë parasysh se çfarë mund të ndodhë për shkak se ajo vjen në Graçanicë. Edge ajo erdhi si qysh tha. E ka vizituar atë, i solli rroba, ilaçe dhe më e rëndësishmja – shpresë: “E pra, jo të gjithë shqiptarët janë të këqi, ka edhe të mirë”, Ajo thotë se kjo nuk harrohet. Fjalët e saj folshin që të dyja kanë kaluar gjërat e njëjta dhe kjo e ndihmoi për veten e saj, që ta gjejë forcën dhe dëshirën për të ndërtuar paqen dhe të punojnë për pajtimin në mes të komuniteteve.
E vërteta mizore është se njerëzit sundojnë botën dhe Nena pëlqen të monitorojë pozitën e grave në shtyp jo vetëm në komunitetin tonë, por edhe në botë. Nganjëherë e pasigurt, ndonjëherë e pavendosur, siç perceptojnë të tjerët, sfidat që e formësojnë atë, mundësitë që ajo i merr apo (jo), shumë nga ajo është vetëm për shkak se ajo është një grua. Duket në të njëjtën kohë si një apel, por gjithashtu si një e vërtetë që, siç thotë ajo, ne të gjithë e dimë. Ajo mendon se arsyeja për këtë qëndron brenda nesh, si trashëgimi e modeleve të mëparshme kulturore dhe manifestohet në ndryshimin në ambicie.
Nëse një grua thuhet të jetë ambicioze, nuk është një kompliment në kulturën tonë, por një konotacion negativ. Thyerja e të gjitha stereotipeve e sheh rrugën e vetme për barazi sepse:
– Nga 195 vende, vetëm 17 janë të udhëhequra nga gratë;
– Gratë marrin 20% të ulëseve në parlamentet anembanë botës, ndërsa sa më shumë gjitemi në një shkallë hierarkike, më pak gra kemi,
– Vetëm 5% e grave janë në ballë të kompanive,
– vetëm 17% janë në bordet e kompanive,
– 30% janë në mesin e grave sipërmarrëse.
Megjithëse gratë kanë arritur një nivel të caktuar të arsimit, ata konkludojnë se kur është koha për të marrë vendime serioze që ndikojnë në të gjithë botën, zërat e grave thuajse nuk dëgjohen. Ambicia pritet nga një mashkull, por është opsionale për gratë, sepse shpesh atyre u mungon besimi dhe vetëbesimi. Meshkujt që janë ambiciozë, të fuqishëm dhe të suksesshëm marrin duartrokitje, ndërsa gratë me karakteristika të njëjta vuajnë nga pasoja sociale. Arritjet e grave vijnë me një çmim dhe shtrohet pyetja, “Pse?”. Sipas mendimit të saj, përgjigja qëndron në faktin se gratë nuk i mbështesin gratë, dhe këto qëndrime duhet të ndryshohen tek gratë. Ajo mendon se gratë duhet të mbështesin gratë.
Nga prindërit e saj ka dëgjuar fjalë: “Largoju bijë nga punët e verbëra. Një lule nuk e bën pranverën”, ndërsa nga miket e saja ka marr mesazhin: “Nuk mundesh ti me i drejtu rrugët e shtrembura”.
Si një projekt personal që gjithmonë do të mbahet mend thekson shoqatën “Ruka + Ruci”, e cila për 18 vjet zbaton projekte që fuqizojnë gratë në zonat rurale në komunën e Fushë Kosovës dhe Graçanicës, me qëllim për të motivuar dhe të angazhuar ngratë në marrjen e rolit aktiv në planifikimin dhe realizimin e të ardhmës së tyre në disa fusha. Këto janë fusha për edukim, për ruajtjen e shëndetit të përgjithshëm dhe riprodhues të grave dhe të rinjve, fuqizimin ekonomik, përfshirjen në proceset e politikave dhe mbrojtjen nga dhuna në familje. Nëpërmjet shumë projekteve u lidhën grupe të ndryshme të grave, vendosën dialogje dhe nxitën gratë të lëviznin dhe kështu të ndryshonin gjendjen ekzistuese në komunitetin e tyre. Ajo është krenare për shkak se ajo së bashku me aktivise të tjera ga komunitetet serbe dhe shqiptare ( “Shtëpia jonë/Nas dom”, “Avenue”, “Luna”, “Dera e Hapur”, “Kalabria”, “Norma” …) ka kontribuar në forcimin dhe përmirësimin e të drejtave themelore të njeriut të grave, zvogëlimin e ndikimit të paragjykimeve dhe stereotipeve për rolin e gruas në familje dhe komunitet, që lidh grupe të ndryshme të grave nga komuniteti dhe forcon komunikimin dhe ndarjen në mes të grave që u përkasin shoqatave dhe grupeve të ndryshme nga komunat e Graçanicës, Fushë Kosovës, Prishtinës, Novobërdës dhe Vushtrrisë. Në veçanti, aktivitetet në kuadër të projektit kanë të bëjnë me:
– Seminare edukative (shëndetësi, politikë, ekonomi, dhunë, ndërtim të paqes …);
– Këshillim ligjor për mbrojtjen e grave nga dhuna në familje;
– Edukimi për mobilizimin e grave dhe advokimi për gratë për të përmirësuar barazinë gjinore në shoqëri.
Kënaqësi e veçantë (e cila zgjoi krenari dhe i dha dëshmi se diçka ndryshoi) kur në mjedisin e saj mblidhen gratë në kontrollin mjekësor parandalues (ekzaminimi me ultratinguj i gjirit, pap testi, ekzaminimi për diabet, hipertension …), për këshilla dhe asistencë për mbrojtjen nga dhuna në familje, ose në një punëtori ku ato informohen për ligjet e Kosovës.
Mund të thuhet se seksi i fortë pyetet më shumë dhe se gratë janë ende në hijen e burrave – për shkak të shoqërisë patriarkale, për shkak të roleve gjinore në ndarjen e familjes, sidomos në fshatra. Ajo vë në dukje ekzistencën e një tendence që gratë të përfshihen ngadalë, pasigurt, me frikë në proceset e politikave dhe vendimmarrjen. Ka pak ka nga ato që janë këmbëngulëse dhe të cilat kanë mbështetjen e familjes dhe të komunitetit. Tapitë në pozitat udhëheqëse i sheh si një privilegj mashkullor, jo vetëm në politikë por edhe në fushat e menaxhimit, por arrin në përfundimin se, në sajë të kuotës prej 30% ngadalë dhe me merita, udhëheqja po transferohet në duar të grave. Edhe pse pasqyra statistikore (duke marrë parasysh numrin e grave dhe renditjen në qendrat e vendimmarrjes, përfaqësimi në parlamentet dhe organet ekzekutive të partive, në poste drejtuese …) tregon se gratë janë ende larg nga ideali i pranueshmërisë sociale, argumenton se edhe pse ngadalë po pushtojnë hapësirën që më kurrë të mos jenë vëzhguese inferiorë, por pjesëmarrëse aktivë në lojën miqësore. Prandaj, ajo e sheh si sfidë një grua politikane në Kosovë, si dhe një biznesvjeçare ose një kirurge apo programere e njohur.
Momenti më i lumtur gjatë aktivizmit të saj ishte në një nga seminaret për parandalimin dhe mbrojtjen e grave kundër dhunës në familje. Në një nga seminaret para të gjitha grave, një pjesëmarrëse u ngrit dhe tha: “Unë i thashë burrit tim se nëse ai vazhdon të ngritë zërin në mua dhe të hedhë objekte në shtëpi, unë do të shkoj në Ruka + Ruci. Unë gjithashtu kam të drejtat e mia.” Kjo deklaratë i dha një përshtypje diçka për të ndryshuar, se puna në terren është e nevojshme për të inkurajuar gratë që të kapërcejnë pengesa të mëdha në ushtrimin e të drejtave themelore.
Problemi më i madh me të cilin kam hasur ishte mungesa e strehimit për gratë viktima të dhunës nga komunitetet pakicë. Momenti më i trishtuar për të është kur viktima e dhunës vendoset në një strehë në Serbi. Ata kaluan së bashku me të çdo moment të saj të dhunës dhe u kujdesën për fëmijët që i kishte lënë familjes së saj.
Për shekuj gratë kanë munguar guximin dhe vendosmërinë për të filluar ndryshimin. Për shekuj me radhë kjo betejë, thotë Nena, ngadale ka forcuar gratë që kontribuan që sot jetojmë më mirë si Florens Najtigejl, Marie Curie, Emmeline Pankhurst, Eleanor Roosevelt, të cilat me punën e tyre të madhe dhe talent ndryshuan botën. Edhe shoqata e grave “Ruka + Ruci “në strategjinë e saj synon të fuqizojë gratë dhe të rinjtë në procesin e ndryshimit të situatës aktuale. Në këtë drejtim, ata punojnë në komunitet, individualisht dhe së bashku, me Rrjetin e Grave të Kosovës (RrGGK) dhe shoqatat. Besohet se pasojat e konfliktit janë ndjerë ende dhe de facto reflektojnë përkeqësimin kur është fjala për bashkëjetesën dhe tolerancën në mesin e anëtarëve të të dy popujve përbërës në Kosovë (shqiptarë dhe serbë) që sjellin së bashku gratë dhe të rinjtë nga komunitetet e ndryshme në zonat rurale, duke dashur të promovojnë praktikat e mira dhe përvojat në tejkalimin e konflikteve shoqërore ndërmjet komuniteteve të ndryshme, duke krijuar hapësirë për takim dhe dialog mes tyre. Të mobilizuara, të informuar dhe të fuqizuara, gratë dhe të rinjtë do të jenë, beson Nena, në gjendje të ndryshojnë gjendjen aktuale të të drejtave të grave, në arsim, ekonomi, në politikë dhe aktivitete publike dmth. në avokim.
Vërehet se për 18 vjet Kosova është duke u zhvilluar si një vend, infrastruktura është duke u rregulluar, ligjet e miratuara në përputhje me standardet e BE-së, shoqëria po ndërtohet, por nuk mjafton për të zhvilluar ndërgjegjësimin për barazinë gjinore midis vajzave dhe djemve të rinj. Shkalla e izolimit të të rinjve nga komunitetet pakicë është e lartë, veçanërisht ata që jetojnë në zonat rurale. Duke qenë të bllokuar në një sistem arsimor paralel të ndarë, komunitetet e reja shqiptare dhe serbe kanë mundësi të kufizuara për grumbullimin dhe shoqërimin. Të rinjët nga komuniteti serb vazhdojnë të përballen me izolimin sepse nuk lidhen shumë me institucionet qeveritare dhe si e tillë komunikimi i tyre me shërbimet, politikat dhe vendimmarrjen është i kufizuar. Gjuha është gjithashtu një pengesë për komunikimin. Përveç kësaj, përjashtimi i trashëguar, stereotipet dhe frika për të qenë “të ndryshëm” nga të tjerët janë të pranishme në komunitetet me origjinë të ndryshme etnike në Kosovë.
Rreth 50% e popullsisë së Kosovës është më e re se 25 vjeç dhe beson se të rinjtë në Kosovë duhet të inkurajohen për të kapërcyer pengesa të mëdha për të drejtat e tyre themelore. Të rinjtë që jetojnë në zonat rurale kanë më pak gjassa që të kenë qasje në arsim cilësor dhe kujdesin shëndetësor, mbetet kryesisht i padukshëm për shkak se ata nuk kanë mundësi të marrin pjesë në vendimmarrje për shkak të institucioneve qendrore dhe lokale ende nuk e konsiderojnë zhvillimin e të rinjve një prioritet. Kjo është arsyeja pse ekziston organizata e saj për të nisur iniciativa dhe forma të reja të trajnimit për të rinjtë – me inkubatorë, trajnimit e avokimit, programeve, praktikave dhe programeve të tjera për të ndërtuar kapacitetin e të rinjve për të ofruar shërbime dhe mundësi për të zvogëluar ndikimin negativ të dhunës në mesin e të rinjve, ka rritur mundësinë e socializimit dhe bashkëpunimit të ndërsjellë. Prandaj, thekson ajo, është e nevojshme të mbështesim projekte që do të rrisin komunitetin dhe pjesëmarrjen aktive të shqiptarëve dhe serbëve të rinj, të cilët punojnë së bashku në një atmosferë pune miqësore. Ndryshimet nga rutina e rrugës së përditshme të jetës, në një mjedis të relaksuar, ku kalojnë kohë së bashku, e shohin këtë si një mundësi për forcimin e miqësisë e tyre, komunikimin e ndërsjellë, ndarjen dhe shkëmbimin e opinioneve dhe qëndrimeve përmes punës dhe lojes. Zgjidhjen e sheh nëpërmjet dy komponentëve kryesorë:
– Promovimi i ndërtimit të paqes nëpërmjet vetëdijes për barazinë gjinore midis të rinjve në shoqëri;
– Vendosja e marrëdhënieve të partneritetit, duke përfshirë pjesëmarrjen aktive të të rinjve në ndërtimin e paqes.
Motoja e saj personale është: “Ne nuk mund ta ndryshojmë atë që nuk jemi në dijeni dhe kur bëhemi të vetëdijshëm, nuk mund ta parandalojmë ndryshimin” – Sheril Sandberg.
Si projekte të zbatuara nga ajo dhe organizata ku ajo puno, detyra kryesore e Shoqatës Ruka + Ruci është të bashkëpunojë me vendimmarrësit dhe të sigurojë mbështetje dhe ndihmë për gratë dhe fëmijët që janë viktima të dhunës në marrjen e mbështetjes më të përshtatshme. Detyra e tyre është të grumbullojnë organizatat e grave dhe të promovojnë me ta të drejtat e grave viktima të dhunës dhe fëmijëve të tyre dhe t’u bëjnë thirrje vendimmarrësve të investojnë më shumë në shërbime dhe mbështetje të specializuara për gratë viktima të dhunës dhe fëmijët e tyre, me qëllim që mbrojtja e viktimave të dhunës në familje të jetë në një nivel më të mirë.
